تاریخچه پنجره در معماری کشورهای اسلامی

در این مقاله کوتاه قصد داریم به تاریخچه پنجره و انواع مختلف پنجره در معماری کشورهای اسلامی اشاره مختصری داشته باشیم. قبل از تشریح این موضوع لازم است تعریف درستی از پنجره داشته باشیم. یک پنجره در ساختمان فارغ از ابعاد، جنس و شکل عموماً به دریچه ای مستطیلی، مربعی و یا دایره ای گفته می ­شود که به منظور تهویه و عبور نور و همچنین ارتباط با محیط پیرامون در ساختمان ها تعبیه می­شود. در واقع هر سرپناهی که انسان به عنوان محل زندگی برای خود انتخاب می کند، همواره دریچه یا منفذی را به منظور بهره­ مندی از نور خورشید و تهویه در آن ایجاد می نماید که به این منفذ در اصطلاح پنجره گفته میشود. با این مقاله با ما همرا باشد تا با تارخچه پنجره ها و انواع مختلف پنجره در معماری کهن آشنا شوید.

• تاریخچه پنجره از گذشته ایران:

شاید قدیمی ترین نمونه از درب و پنجره ­های ساختمانی در معماری کشور ایران را بتوان در آثار به جا مانده از دوران هخامنشیان در تخت جمشید مشاهده کرد که در همه دیواره ها قاب هایی چهارگوش و دریچه هایی قراردارد که به احتمال زیاد این دریچه ها نقش پنجره در ساختمان ها را ایفا میکردند. از دوره ساسانیان آثار و نشانه هایی از درب و پنجره باقی نمانده است که بتوان به تاریخچه پنجره ها دسترسی پیدا کرد اما این احتمال وجود دارد که از چوب درختانی همچون سرو، کاج و گردو که از مقاومت بیشتری در برابر شرایط جوی و رطوبت برخوردار بوده جهت ساخت پنجره ها استفاده میگردید.

در معماری سنتی ایرانی علاوه بر ساخت پنجره با کاربردهای گفته شده، سعی می شده که در نما و زیبا سازی محیط بیرونی ساختمان­ها هم از پنجره حداکثر استفاده انجام گیرد. به بیانی دیگر افزون بر کاربردهای گفته از یک پنجره در ابنیه و ساختمان­ ها و بهره مندی از نور مفید خورشید، سعی می شده با رنگ بندی شیشه ها و ایجاد اشکال منحنی زیبایی ساختمان ها را دو چندان کنند. نماهایی با پنجره های چوبی دارای شیشه های رنگی در کنار سقف های طاقی شکل و گنبدی که چهره زیبایی در شهر ایجاد می کردند.

توجه به زیبا سازی پنجره ها در کنار کاربردی بودن آنها به حداکثر شکل ممکنه در بسیاری از بناهای کهن به خصوص در مناطق کویری نظیر شهرهای یزد، اصفهان و کرمان دیده می شود. این موضوع سبب شد بناهایی ماندگار و متفاوت با پنجره هایی زیبا در جای جای ایران خلق شوند. به همین منظور در معماری قدیم ایران پنجره های گوناگونی ساخته شده است که از جمله آن ها می توان به پنجره ­های روزن، جامخانه و اورسی اشاره کرد. جالب است بدانیم که پنجره ها از زمان پیدایش به شکلهای امروزی شامل مستطیل، مربع و گاه دایره ای بزرگ از جنس پلیمر، فلز و ..  نبوده اند بلکه با گذشت زمان و ایده های مختلف به شکل و کاربرد امروزی رسیده اند به نحوی که با کمی دقت متوجه می شویم که پنجره های ساختمان های امروزی به نسبت پنجره های ساختمان­ های چند دهه گذشته به خصوص به لحاظ جنس، ابعاد و رنگ تغییرات زیادی کرده اند به عنوان مثال معماری و سلائق گذشته بیشتر به استفاده از پنجره با شیشه تکه تکه رنگی مختلف بوده در صورتی که معماری پنجره های امروزی به استفاده از شیشه های بزرگ و غالباً تیره تبدیل شده است. با تمام این وجود نوع کاربری اصلی پنجره ها در هدایت نور خورشید و تهویه هوای ساختمان ثابت مانده در مقابل از رویکرد زیبایی بخشی و هنری به رویکرد عایق پذیری، استحکام و میزان کاهش و اتلاف انرژی تغییر یافته است. از این رو امروزه معیار و ملاک انتخاب یک پنجره، میزان عایق بندی آنها در برابر سرما، گرما و آلودگی های امواج صوتی میباشد و نه زیبایی بخشی به نمای داخلی و خارجی ساختمان.

 اشکال مختلف پنجره از گذشته تا به امروز:

اشکال مختلف پنجره بیشتر بر اساس شرایط آب و هوایی و دوام مصالح تعیین میشد. اما پرکاربرد ترین نوع پنجره های ساختمانی در دوره اسلامی به صورت کُوّه بود. کوّه دریچه ای باریک و کوچک بود که اغلب نزدیک سقف خانه ساخته می شد. احترام و رعایت حریم خصوصی دیگران، از مهمترین دلایل استفاده از پنجره های نسبتاً کوچک در معماری اسلامی بوده است. واژه کوّه نیز مانند روزن در زبان فارسی معنایی خاص یافته و امروزه تنها به پنجره هایی گفته می شود که در مناره های مسجد نصب شده است.

 پنجره مشبک چوبی:

درگذشته های دور پنجره ساخته شده برای بناهای عمومی، قلعه ها، مساجد، برای افزایش زاویه دید به نمای بیرونی وسیع و بزرگ و برای جلوگیری حداکثری از تابش مستقیم نور خورشید در فصول گرم سال از نمای داخلی بسته و کوچک ساخته می شده است. البته نا گفته نماند که قابلیت اجرای چنین پنجره هایی صرفاً در مکان های ممکن بوده که دیوار محل تعبیه پنجره از پهنا و ضخامت مناسبی برخوردار باشد.

معماری بناها در دوره امویان برگرفته از معماری کشور یونان بوده است به نحوی متاثر از این موضوع با پنجره هایی مشبک چوبی در مساجد بزرگ روبرو می شویم و مطابق بررسی های انجام شده از این دوره به بعد پنجره جدای از برقراری ارتباط و تهویه جنبه زیبایی و تزیینی نیز پیدا می کند به عنوان مثال در مسجد جامع دمشق پنجره هایی در دیوار و گنبد ها ایجاد شده است که در آن شبکه هایی از طرح های هندسی و منحنی های منظم وجود دارد.

 پنجره قمریه و قندلیه:

در تاریخچه معماری کشور مصر پنجره های معروف به قمریّه و قندلیه اهمیت ویژه ای داشتند. این پنجره ها پوشش هایی از سنگ تراشیده به صورت مشبک و یا چوب خراطی شده با شیشه های رنگین داشتند. در پنجره های قندلیه ساده، یک جفت پنجره مستطیلی عمودی با دو آستانه قوسی، به نام پنجره های دوقلو، در کنار هم ساخته می شد و دربالای هریک نیز پنجره ای دایره یا بیضی شکل، به نام قمریّه تعبیه می گردید. در پنجره های قندلیه مرکب بیش از دو پنجره، با قوس یا بدون قوس، در کنار هم ساخته می شد و در بالای آنها پنجره های دایره ای یا بیضی در دو ردیف، در ردیف پایین دو پنجره و در ردیف بالا یک یا چند پنجره، قرار می گرفت. از انواع نمونه های از این نوع پنجره ها را می توان در دیوارهای مسجد الازهر مصر و مسجد سلطان حسن مشاهده کرد.

از انواع دیگر پنجره های قدیمی میتوان به پنجره چوبی مشربیه اشاره کرد.این نوع پنجره در طبقه های فوقانی ساختمان های مسکونی، به ویژه در مواردی که نمای ساختمان به سمت گذر عمومی بود، نصب می شد که تمام سطوح آن چوبی و غالباً بر کنسول هایی چوبی متکی بود. از آنجا که در بیشتر موارد سطح بازشو این پنجره ها مشبک بود، افراد از داخل اتاق، بدون آنکه دیده شوند، به بیرون اشراف داشتند.

در معماری کشور هند در دوره گورکانیان، پنجره های برجسته بسیار دیده می شوند که یکی از بارزترین نمونه های آن پنجره های عمارتی پنج طبقه به نام هوا محل در منطقه جیپور است که با ترکیبی خاص از چوب طراحی و ساخته شده و نمای بیرونی را بسیار جالب توجه کرده است. در این بنا، هریک از فضاهای رو به بیرون سه پنجره با سقفی منحنی شکل دارد که پنجره میانی از دو پنجره دیگر بزرگتر است.

تاریخچه پنجره ها در معماری ایرانی:

از معماری ایران باستان با توجه به بلایای طبیعی و جنگ های داخلی پنجره ای باقی نمانده است تا بتوان معماری آن را دریافت. تنها می دانیم که به فرمان پادشاهان هخامنشی چوب هایی سخت و بادوام از درختانی همچون گردو، سرو و بلوط را از راه های دور حمل میشده که احتمالاً به عنوان مصالح در ساخت درب و پنجره استفاده می شده است. افزون بر آن از فلزات دیگری همچون فولاد، نقره، مس و گاهاً طلا نیز در زیبا بخشی و استحکام بخشی به پنجره ها استفاده می شده است. با توجه به برخی شواهد، چارچوب پنجره های به کار رفته در بنای تخت جمشید از تخته سنگ های یکپارچه تراشیده شده، بوده است. در قسمتی دیگر از این بنا، آثاری دیده می شود که حاکی از وجود نورگیرهای سقفی و یا دریچه هایی از جنس سنگ است.

در ایران پس از اسلام در تمام دوره ها بناهایی متأثر از معماری ایرانی ساخته شده که در آنها پنجره های مشبک عموما از جنس چوب در دیوار، سقف و گنبدها به کار رفته است. از آن جمله می توان به نورگیرهای بسیاری از مساجد ساخته زمان صفویه در شهرهای اصفهان، شیراز و تبریز اشاره کرد.

پنجره روزن:

در سلسله زندیه و قاجاریه، پنجره به معنای دریچه های مشبک فلزی به کار رفته است. واژه روزن برگرفته شده از عبارت روچن به معنای سوراخ هایی بوده که از آن نور و هوا داخل اتاق می شود که پیش از کلمه پنجره در زبان فارسی رایج بوده که در دوران های بعدی به تمامی منافذ و دریچه های عبور نور و هوا پنجره نام گذاری شده است. از سایر نامگذاری های پنجره میتوان به ارسی اشاره کرد که به نوعی پنجره چوبی در زمان زندیه و قاجاریه اشاره می شده است و یا فخرومدین که به پنجره های با مشبک های آجری شکل میتوان اشاره کرد.

پنجره های سه دری و پنجره دری:

به لحاظ ظاهری پرمصرف ترین نوع پنجره ها در معماری ایران، پنجره های دو لنگه یا چند لنگه میباشد که ممکن است یک یا دو قسمت از لتها (لنگه) به صورت بازشو و مابقی ثابت باشد. هر لت متحرک از پنجره آن غالباً روی یک پاشنه و یک میله چوبی در بالا و پایین می چرخید. در پنجره های چند لنگه، گاهی یک یا چند لنگه را به صورت ثابت و شماری از لنگه ها را به صورت بازشو می ساختند، گونه ای از پنجره ها را نیز به منظور دید مناسب و استفاده بهینه از نور طبیعی، پنجره صورت مستطیلی عمودی یا قدی و از سطح کف اتاق یا اندکی بالاتر می ساختند که به درپنجره معروف اند. در معماری گذشته بسیاری از پنجره های اتاق های اصلی و سالن نشیمن را به این صورت می ساختند تا هنگامی که روی زمین می نشستند، بتوانند فضای بیرون را به راحتی ببینند. برخی از این گونه درپنجره ها درِ ورودی اتاق نیز بود. در نواحی کویری غالباً اندازه و نوع اتاق ها را با تعداد در یا درب یا پنجره های آنها  سه دری، پنج دری نامگذاری میکردند.

پنجره ارسی:

از انواع دیگر پنجره ها در معماری ایران، مورد استفاده در دوران زندیه و قاجاریه که از نظر هنری بسیار حایز اهمیت است، نوعی پنجره چوبی دو لنگه به نام اُرسی است. درباره تمدن این واژه اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. در فرهنگ لغت نامه آمده است، اور به معنای بالاست و اُرسی یعنی پنجره هایی با لنگه های بازشو که حرکت بخش بازشو آن به صورت عمودی یا بالا پایین قابل حرکت باشد گفته میشود. به نوعی دیگر لنگه­ های این پنجره به جای حرکت بر حول محور پاشنه یا لولای پنجره، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می کند. پنجره اُرسی به غیر از چارچوب به سه بخش آستانه، قسمت پایین یعنی محل لنگه پنجره های بازشونده و قسمت بالا که قسمت مخفی کننده لنگه بود تقسیم می شود. قسمت فوقانی به صورت دو جداره ساخته می شود تا هنگامی که لنگه پنجره ها بالا کشیده می شوند در میان جداره ها پنهان شده و منظره ناخوشایندی به پنجره ندهد. پنجره های ارسی معمولاً یکی از اضلاع چهارگانه اتاق ها و سالن های نشیمن را تشکیل می داد و ابعاد ارتفاع پنجره معمولاً به نحوی بود که از کف اتاق تا سقف ادامه پیدا می کرد. سطح پنجره های اُرسی غالباً از شبکه های چوبی با نقش های هندسی منظم بسیار ظریف و زیبا به صورت گره سازی یا قواره بندی و با استفاده از قطعه های شیشه رنگی یا ساده به منظور آراستگی و زیبایی بخشی ساخته می شد. بنجامین در وصف این نوع پنجره در سفرنامه خود اینگونه می نویسد: ایرانیان به جای آنکه برای اتاق های خود به شیوه غربی چندین پنجره کوچک بسازند، همه را یکجا جمع کرده و یک پنجره بزرگ یا در که از سقف تا کف اتاق می رسد برای اتاق در نظر می گیرند و این پنجره بزرگ را با قاب های مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می کنند و در هر قسمت با به کاربردن شیشه های رنگی کوچک ، نمای خارجی و داخلی زیبایی برای اتاق فراهم می آورند. پنجره اُرسی در شهرهای مختلف نام های گوناگونی دارد؛ برای نمونه در یزد به “درهای شکم پاره”و در قزوین به “درهای چند چشم” موسوم است . از جمله بناهای دارای پنجره ارسی می توان به ارگ کریمخانی، خانه محتشم، بنای دیوانخانه و باغ دولت آباد اشاره کرد.

نوعی پنجره دیگر به نام روزن نیز برای نورگیری یا تهویه غالباً در بالای درها و پنجره های خانه ساخته می شد. پنجره روزن که با چوب یا گچ یا سفال ساخته می شد، اغلب ثابت بود و بخش بازشو پنجره در آن وجود نداشت. روزن بیشتر جنبه تزیینی نیز داشت و گاه دارای قوس هلالی و شکسته و گاه به صورت ساده و چهارگوش بود و طرح های قواره بری با شیشه های رنگی در آن به کار می رفت . برای نمونه می توان به بالای درهای مدرسه و مسجد سپهسالار و ورودی و نمای کاخ ابیض در تهران، خانه قزوینی ها و خانه امجد در سنندج اشاره کرد. در خانه زینت الملک در شیراز روزن ها تنها جنبه تزیینی دارد و به صورت قطعه هلالی شکلی از لنگه های در سربرآورده و طرح معرق کاری با خطوط اسلیمی به صورت جالبی در بالای آنها به اجرا درآمده است. در خانه شیخ الاسلام اصفهان نیز روزن مستطیلی است.

در بعضی موارد به حفره های نورگیر ساده و بدون شبکه محافظ و پنجره های سقفی برخی از فضاها مانند راسته بازارها، آشپزخانه ها و درهای ورودی خانه ها نیز روزن می گفته اند. از انواع روزن ها که غالباً بر روی پوشش های گنبدی شکل، بویژه در حمام ها و بازارها، تعبیه می شود جامخانه است. معمولاً بر روی حفره های سطوح سفالی جام خانه ها، شیشه نصب می کردند و هنگام فصل گرما آن را برمی داشتند.

پس از دوره قاجاریه، معماری ایران تحت تأثیر معماری کشورهای اروپایی، ساختن برخی پنجره های نوین مانند پالادین (پنجره ای با سه دهانه ، دهانه میانی یا طاق قوسی و دو دهانه دیگر با طاق های مسطح)، سنتوری (نوعی پنجره مستطیلی که بالای آن با قوس و سطوح مثلثی شکل تزیین شده است ) و نیز پنجره بیرون آمده رواج یافت. گذشت زمان و نوآوری در تولید مصالح ساختمانی نوین شبب شده پنجره ها از مصالحی مانند مواد پلیمری نظیر پی وی سی و یا آلومنیوم های ساخته می شوند و غالباً به صورتهایی همچون لولایی، ریلی و …. باز وبسته شوند.

نتیجه گیری:

پنجره در طی سالیان متمادی در هر نسل و کشوری که بوده صرفا در راستای برقراری با محیط پیرامون یا بهرهمندی از نور خورشید نبوده بلکه در زمینه زیباسازی فضاها و ساختمان ها و معرفی معماری کشور ها نیز کاربرد داشته است. به نظر می رسد در بین تمامی نسل پنجره های قدیمی موجود، پنجره های چوبی با شیشه های رنگی جز بخش لاینفک بناهای تاریخی کشور ایران بوده و در تمامی شهرها این نوع پنجره ها دیده میشود. در معماری اسلامی همیشه سعی شده فضای داخلی خانه دور از دید مستقیم خارج از خانه باشد. امروزه کاربرد پنجره به عنوان بخشی از مقوله زیبا سازی ساختمان ها همچنان به قوت خود باقی است اما بیش از مسئله زیباسازی میزان عایق بندی پنجره ها مورد بررسی قرار میگیرد. به نظر می رسد استفاده از پنجره های دوجداره یو پی وی سی و پنجره های دوجداره آلومینیومی ترمال بریک برای سالیان سال پیش رو در ایران مورد استفاده قرار گیرد. در ابن بین پنجره های دوجداره یو پی وی سی که پروفیل های آنها از مواد پلیمیری می باشد به عنوان محصولی پرکاربر و اقتصادی بیش از پنجره های آلومینومی کاربرد داشته باشد.